عماد افروغ یک روشنفکر انقلابی بود

بسم الله الرحمن الرحیم

رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق واجعلنی من لدنک سلطاناً نصیرا

سلام عرض می کنم خدمت خانم ها و آقایان گرامی و نخستین سالگرد درگذشت دانشمند و اندیشمند ارجمند مرحوم استاد عماد افروغ را خدمت شما به ویژه خانواده گرامی ایشان تسلیت عرض می کنم. 

مرحوم دکتر افروغ به معنای دقیق کلمه آزاداندیش بود. 

ممکن است سئوال شود آزاداندیش به چه معناست؟

آزاداندیشی یعنی استقلال فکری داشت. یعنی تعصب و هواداری افراطی از هیچ مکتب فکری در ایشان مشاهده نمی‌شد. نظریات مشهور و تابوسازی‌های شبه علمی او را مرعوب نمی کرد.

یعنی دچار تحجر و دگماتیسم فکری نبود. تابع عقل و عقلانیت بود؛ لذا هر کجا منطق و دلایل عقلی اقتضا می کرد انعطاف‌پذیر بود و هر کجا منطق و دلایل عقلی اقتضا می کرد، بر مواضع خود می ایستاد. در برابر دلیل عقلی فروتنی خود را به زیبایی نشان‌ می داد.

آزاداندیش یعنی سیاست زده نبود و در کار علمی می‌توانست همه گرایشات سیاسی را یکجا کنار بگذارد. به خاطر رفاقت سیاسی یا به جهت همکاری سیاسی با اشخاص، قضاوت علمی خود را از بی طرفی خارج نمی‌کرد.

دکتر افروغ در همکاری های خود اهل خط کشی‌های کاذب سیاسی نبود. با کسانی که از جهت فکری یا از جهت سیاسی با دکتر افروغ تفاوت جدی داشتند، حاضر به همکاری و تعامل علمی و فکری بود. به همین دلیل خیلی ها از طیف های فکری گوناگون و به رغم اختلاف فکری و سیاسی با مرحوم افروغ مجذوب و علاقمند او بودند. 

همچنین وقتی می گوییم افروغ آزاداندیش بود، یعنی حقیقت‌گرا بود و برای دست یابی به حقیقت، قید و بندها را رها کرده بود.

شاید همین آزاداندیشیِ دکتر افروغ بود که او را به سوی بازنشسته شده زودهنگام از دانشگاه ترغیب کرد. دکتر افروغ نمی خواست به کارمند تبدیل شود. نمی‌خواست اسیر بروکراسی افسارگسیخته نوظهور در دانشگاهها بشود. نمی‌خواست در کار علمی از استقلال خارج شود؛ بنابراین، با شجاعت نیت خود را در بیرون آمدن از دانشگاه عملی کرد و به قول خودش، بیشترین‌ آثار علمی‌اش پس از خروج از دانشگاه تالیف شد. آنزمان که دکتر افروغ تصمیم بر رفتن از دانشگاه گرفت، بعضی ها متوجه شدند که این تصمیم صرفاً مبتنی بر یک عذر شخصی اتخاذ نشده بلکه یک اقدام انتقادی در مسیر اصلاح قواعد عقب‌گرا در خیلی از دانشگاه های علوم انسانی بود.

دکتر افروغ در کنار دیدگاه های علمی متنوع که اغلب از پشت عینک افروغ بوی تازگی پیدا کرده بود، بازخوان و بسط دهنده نظریه رئالیسم انتقادی بود در ساحت جامعه شناسی، فلسفه سیاسی و فلسفه علم بود. رئالیسم انتقادی علاوه بر اینکه برای شرایط ایران، از مزایای فراوانی برخوردار است، با طرز فکر و مشی مرحوم دکتر افروغ به عنوان یک روشنفکر انقلابی هم سازگار بود.

مرحوم دکتر افروغ به حقانیت انقلاب و رسالت تاریخی آن در بسط آزادی، عدالت و معنویت باور داشت اما در مواجهه با حرکت انقلاب اسلامی، منتقدی، عالم، دلسوز و منصف بود.

به چا معنا؟ یعنی وظیفه خودش را به عنوان یک روشنفکری انقلابی به خوبی درک می کرد و انجام‌ می داد.

به نظر می رسد وظیفه یک روشنفکر انقلابی نسبت به حرکت انقلاب لااقل پنج چیز است که همه این ها در کنش های فکری و عملی مرحوم افروغ در مواجهه با حرکت انقلاب مشهود بود : 

یکی آنکه : آرمان ها و ارزش های انقلاب را عقل‌کاوی کرده و سپس آنها را به دکترین‌ها، نظریه ها و مدل های قابل دفاع و البته زنده و پویا تبدیل کند.

دوم. آنکه : با رصد دائمی حرکت های کلان و جزئی اما مهم انقلاب، انحرافات را به موقع و دقیق تشخیص دهد و جسورانه به رفع آلودگی ها و ناخالصی ها از انقلاب اهتمام کند. به بیان دیگر، دکتر افروغ هر کجا لازم دید برای صیانت از اصالت های انقلاب اسلامی فریاد کشید و هزینه‌های آن را هم شجاعانه پرداخت کرد.

سوم اینکه: واقع بینی صحیح را با آرمانگرایی صحیح پیوند بزند و اجازه ندهد آرمان گرایی بر واقع گرایی و واقع گرایی بر آرمان‌گرایی غلبه کند.

چهارم آنکه : با آینده پژوهی مستمر، هم موقعیت حرکت انقلاب در آینده را معرفی کند و هم راه درست را در مواجهه با آینده به همگان نشان دهد.

پنجم آنکه: قوه عقلی و گزینشی لازم برای برای فهم و بهره‌گیری از دستاوردهای جهانی و حتی ارتباط و تعامل با جهان در جهت اهداف و آرمان های مشترک را در اختیار جریان انقلاب قرار دهد. مثلاً به جای سیاه و سفید دیدن غرب و مدرنیته، تصویر واقع‌گرایی از آنرا به مخاطب خود ارائه کند.

همچنین وقتی دکتر افروغ را به عنوان یک انقلابی منتقد، عالم و منصف توصیف می کنیم، یعنی او در انقلابی بودن خود عوام زده نبود. در عین حال که برای خوشامد کسی اظهار نظر نمی کرد؛ برای خوشامد کسی از صراحت لهجه خود نمی کاست؛ برای خوش آمد کسی سکوت هم نمی کرد.

یعنی عواطف و احساساتش بر عقلش و بر قوه واقع‌گرایی‌اش تسلط پیدا نمی کرد. یعنی دچار جوّ زدگی نمی شد. یعنی دکتر افروغ محافظه کار نبود و اصلاح حرکت انقلاب را قربانی احتیاطات و مصلحت اندیشی‌های غیر منطقی، منفعلانه یا نفع‌طلبانه نمی کرد.

یعنی دکتر افروغ دچار جناح زدگی و "خودهمه‌حق‌پنداری" و انحصارگرایی سیاسی نبود و لذا همانطور که اشاره شد، با هر عنصر سیاسی که او را برای برای انقلاب مفید تشخیص می داد و صدق او قابل احراز بود، ارتباط داشت.

از جمله حساسیت های مرحوم دکتر افروغ، پشتوانه مردمی انقلاب و لزوم باز نگه‌داشتن درهای نظام برای مشارکت حداکثری مردم بود. این سخنانی که بعضی‌ها با تقسیم بندی مردم به خوب و بد مطرح‌ می کنند و محدودسازی مشارکت سیاسی را به اسم دین، توجیه می کنند،‌ چیزی نبود که با اندیشه امام خمینی (ره) و حضرت آیت الله خامنه‌ای و چاچوب فکری دکتر افروغ درباره انقلاب اسلامی جور درآید. 

دکتر افروغ با هر رویکردی به سیاستی به نام انقلاب اسلامی که از دل آن درجه‌ای از تمامیت خواهی و استبداد بیرون بیاید به جدّ مخالف بود. از منظر افروغ، این انقلاب و نظام با حمایت و مشارکت اکثریت مردم به پیروزی رسید و تثبیت شد، و تداوم حیات انقلاب هم در گروه حفظ همین حمایت و مشارکت است. 

همه مردم ایران با هر گرایش و با هر ظاهر و سلیقه‌ای برادران و خواهران یا فرزندان ما هستند. خوشبختی آنها خوشبختی ماست، رنج آنها رنج ماست. نگرانی های آنها نگرانی های ماست. آنها حق دارند از همه مسائل آگاه باشند، حق دارند پرسشگری کنند؛ حق دارند نقد کنند؛ حق دارند نظر بدهند؛ حق دارند از مزیت مجامع مدنی و رسانه های آزاد اما قانونگرا و اخلاقمند برای پیگیری حقوق خود بهره ببرند. از این تعبیر امام راحل، فراتر نمی توان یافت که در جمهوری اسلامی مردم ولی نعمت همه مسئولان به شمار می روند. ولی نعمت با اصلاحات مدرن درباره ارزش و اهمیت مردم، بار معنایی عمیق تری دارد. 

مرحوم دکتر افروغ یک متدین بود و به دینداری خود مباهات می کرد.

‌ دکتر افروغ از آن جنس دانشگاهیانی نبود که برای روشنفکر نشان دادن خود، بین خود و دینداری در فکر و عمل فاصله ایجاد کند. رویکرد مرحوم دکتر افروغ به اسلام، یک رویکرد سطحی، کم عمق و کاریکاتوری نبود. 

او دینداری قشری‌زده و خالی از معنا را قبول نداشت. تفکر عمیق در امر الهی را به مثابه یک امر عظیم که یکساعت آن برابر هفتاد سال عبادت است، جدی می‌گرفت.

خط دکتر افروغ در حوزه فکر دینی، خط علامه طباطبایی و استاد شهید مطهری بود. این خط یعنی خط نواندیشی و اصلاح‌گری بی غل و غش دینی. لذا مرحوم افروغ از طرح‌ پرسشها، مسائل و شبهات دینی هراسی نداشت و این مسائل و شبهات و مواجهه صحیح با آنها را عامل تقویت دین و دینداری تلقی می کرد.

تحمیل فرهنگ و اندیشه دینی به کسی را بر نمی تابید و معتقد به اقناع‌گری و جذب عقلی بود‌.

از مناظره های علمی در حوزه فکر دینی با شخصیت های علمی استقبال می کرد و مباحثه جدی و علمی با صاحبان افکار متنوع و حتی مخالفان فکر دینی را سازنده تلقی می‌کرد.

به تحرّک و به پویایی فکر دینی باور داشت و فلسفه صدرایی که پیوندی روشمند میان قرآن، برهان و عرفان برقرار کرده بود را در این‌ جهت، یک تکیه‌گاه مهم تلقی می‌کرد.

دکتر افروع در حدّ توان عامل به دین بود.

جدای از ساحت فکر و نظر، مرحوم دکتر افروغ در عرصه عمل نیز در حدّ توان عامل به دین بود. او یک دیندار آخرت‌گرا و ابد اندیش بود و آرزوی عاقبت بخیری داشت. اخلاق برایش مهم بود. صدق به عنوان گوهر اخلاق برایش مهم بود. هم اخلاق فردی و هم اخلاق اجتماعی. حق الناس برایش مهم بود. هم حق الناس فردی و هم حق الناس اجتماعی. ابایی نداشت که چنانچه در گفتار و رفتارش ناخواسته کسی را آزرده کرد، از او خالصانه عذرخواهی کند.

و این خصلت‌ها بود که دکتر افروغ را پیش خیلی ها عزیز کرده بود.

دکتر افروغ با دست پر و با آبرو رخت از جهان فانی بست و نظرات، آثار و تألیفات گرانبهایش و سلوک عملی‌ ارزشمندش از او به یادگار ماند و چراغ راهی برای همه ما و آیندگان شد. البته خیلی از آثار و اندیشه های دکتر افروغ ناشناخته مانده است. این امید وجود دارد که با محوریت خانواده و همکاران و شاگردان ایشان، روی دیدگاه های دکتر افروغ کار شود. روی افکارش، تأمل و ژرف اندیشی شود. آراء او به نقد گذاشته شود. 

حال که یکسال از درگذشتش سپری شده است، همچنان دوستانش در حسرت از دست دادن دکتر افروغ اندوهناک‌اند. امروز، جای خالی دکتر افروغ کاملاً محسوس است و هرچه می گذرد جای خالی‌اش نمایان تر می شود. با خود می گوییم ای کاش در فلان بزنگاه او زنده بود و با مواضع خود روشنگری می کرد.  

از خداوند متعال مسألت دارم، روح آن فقید سعید را غریق رحمتش بفرماید. درجاتش را متعالی بفرماید. امیدوارم، با همت خانواده، شاگردان، همکاران و داتش پژوهانِ علاقمند به مرحوم دکتر افروغ و جمیع کسانی که در جریان انقلاب اسلامی رویکرد متفکرانه دارند، راه دکتر افروغ با قوت استمرار پیدا کند.

و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم.

والسلام علیکم و رحمه الله