مهمانی ده‌ها کیلومتری غدیر و دینداری ایرانیان/ مولف: دکتر علیرضا معاف
علیرضا معاف معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ در یادداشتی نوشت: این خطاست که برخی سکولارها فکر میکنند که دولت اسلامی«منسک‌سازی» می‌کند تا فرآیند «ملت‌سازی» را با آن پیش ببرد. این مسیرها در حرکت نظام دینی «اصالت» دارد و «اعتباری» نیست و فارغ از مدرنیزاسیون، این از وظایف حکومت دینی است که اجتماعات بزرگ دینی را «تسهیل» و «بسترسازی» کند تادینداری در جامعه جذاب شود.
جامعه نخبگان دینی و معرفتی و مدیریت ارشد اجتماعی – فرهنگی کشور ما در سالهای اخیر با یک سوال راهبردی و محوری مواجهبوده اند که آیا برنامه های مناسبتیِ جمعی و مناسکیِ گروهی همچون راهپیمایی اربعین، مراسم های باشکوه و جذاب هیأت‌هایعزاداری در محرم، اعتکاف رجبیه جوانان دانشجو و دانش آموز و جشن‌های خیابانی و عیدانه مردم در عید غدیر خم را می توان ملاک،شاخص، سنجه و یا محکی مناسب برای ارزیابی و سنجش دینداری و دین ورزی مردم ایران دانست و آیا می‌توان گرایش و کششفزاینده توده های مردم به راهپیمایی اربعین، مهمانی ده کیلومتری غدیر و نمازهای عید فطر و مراسم‌های شبهای قدر و مراسم دهه اولمحرم را ملاکی بر موفقیت نظام جمهوری اسلامی در افزایش گرایش مردم به دین و دینداری و توسعه ولایت اهل بیت دانست؟
سوال روشن آن است که آیا مردم در 45 سال اخیر دیندارتر شده‌اند یا بی‌دین‌تر شده‌اند؟ دلایل صاحبان هر دو ادعا چیست و نقش نظامجمهوری اسلامی در هر یک از این دو فرایند چیست؟ آیا در 4 دهه اخیر، بسط توحید و نگاه توحیدی و تفکر توحیدی، تعمیق نگاه ولایی،توسعه فرهنگ اخوت، مروت و فتوت و گذشت و ایثار، توسعه بی سابقه محبت اهل بیت و شکوفایی عشق ورزی عملی به اهل بیت، رخ دادهاست یا نه؟
اکنون و به مناسبت حضور بی سابقه و میلیونی مردم تهران و ایران در جشن بزرگ غدیر و به بهانه شوق و ذوق و سوق دیدنی مردم تهرانو ایران در جشن‌های عیدانه غدیر، در این مقال تحلیلی-تعلیلی، از زوایای گوناگون ادعاهای متکثر و متفاوت پیرامون این مساله را میکاویم.
نگارنده معتقد است نظام جمهوری اسلامی دانسته و خواسته و البته توانسته که با توجه به مناسک جمعی و اجتماعات دینی، گرایشمردم به مفاهیم دینی و آموزه های دین را افزایش دهد و توجه مردم به امور دینی را جلب کند. البته در نقطه مقابل، رویکردی است که بااعتراض به منسک‌سازی و طرح ایده «فربهگی مناسک»، می خواهد به جمهوری اسلامی بگوید که شما با منسک‌سازی کار مهمینکردید و مردم را دیندارتر نکردید! و با وجود اینکه اکثر این مباحث «لهجه جامعه‌شناختی» و «پوشش مردم شناختی» دارد، اما بسیاریاز آنها «خاستگاه سیاسی» و «عینک سیاسی» دارد.
به عنوان مثال در چند سال اخیر و بعد از ماجرای فوت مرحوم «مرتضی پاشایی» (خواننده پاپ) برخی اساتید سکولار در دانشگاهتهران، تعداد بالای جمعیت تشییع این خواننده در مقابل «تالار وحدت» را به رخ نظام می کشیدند و از آن نتیجه گیری می‌کردند کهجوانان با ارزشهای دینی خداحافظی کرده اند. اما همان استادان وقتی صحبت از استقبال میلیونی مردم از سرود «سلام فرمانده» میشد، آن را بی اهمیت می دانستند و یا حاضر نبودند راجع به دلالت های اجتماعی تشییع شهدای غواص یا شهید محسن حججی یاتشییع بی نظیر حاج قاسم سلیمانی سخن بگویند.
حال سوال اینجاست که چگونه اجتماع چند صد نفر در برابر تالار وحدت، «بی‌نظیر» می‌شود، اما این حجم گسترده استقبال از پدیده«سلام فرمانده» و یا استقبال میلیونی از مهمانی غدیر یا تشییع شهدا یا راهپیمایی اربعین، بی‌اهمیت و فاقد دلالت تلقی می شود؟!
همینجا مناسب است تا به یک چالش در روایت از شرایط دینی کشور اشاره کنم که حول محور «دو روایتِ عمده» و «دو نگاه کلان» شکل گرفته است؛ یک روایت مدعی است که نظام، «دین» را وارد «حکومت» کرده و مسئول معضلات اقتصادی و معیشتی و نیز اموردینی ـ فرهنگی، به طور همزمان بوده است؛ لذا حکومت مسئول دین‌زدگی و عامل کم‌شدن گرایش مردم به دین شده است.
روایت دیگر این است که گرایش مردم به دین، ارزش‌ها، خدا، پیامبر(ص)، امیرالمومنین، اهل بیت(ع)، امام حسین(ع) و عاشورا، بعد ازانقلاب و در عصر جمهوری اسلامی بیشتر شده است و هر دو گروه و هر دو روایت نیز برای ادعای خود استقراء تام و ناقص، پیمایش ونظرسنجی و تحلیل ارائه می کنند!
نگارنده با دلایل استنتاجی و استقرائی و اثباتی متعدد قائل به روایت دوم است و معتقد است گرایش مردم به دین در چهار دهه اخیرافزایش تصاعدی و جهشی و لگاریتمی داشته است و این افزایش قابل توجه را هم با «نظرسنجی» و هم با منطق دیگری که ارزیابی«ترندها» و بررسی «روندها» است می‌توان اثبات کرد. مگر می توان اجتماعات میلیونی و مناسک گروهی را در فهم جامعه ایرانی دخیلندانست و توجه به «غدیر» و «اربعین» که یکی از اضلاع تمدّنی ما هستند را به راحتی و بدون تفسیر، رها کرد؟ در اثبات مطلب فوقالذکر و این موضع خاص چند پرسش مهمّ مرتبط را می‌توان مطرح کرد و پاسخ داد:
اوصاف اصلی جامعه‌ی دیندار چیـست؟
نسبت دینداری مردم با «انقلاب اسلامی» چیست؟
دینداری فرایندی مکانیزمی یا دینامیسمی است؟
ملاک و شاخص درستِ سنجشِ دینداری چیـست؟
سنجشِ دینداری در جامعه امری ممکن یا ممتنع است؟
آیا «خوانش مناسکی» برای تحلیلِ دینداری سنجه مناسبی است؟
اوصاف اصلی یک اجتماع دینیِ مورد پذیرش و قبول دین چیست؟
تأثیر عناصری مثل عوامل اقتصادی و مشکلات معیشتی بر دینداری چگونه است؟
پاسخ به این پرسشها در پذیرش یکی از دو روایت فوق الذکر، مؤثّر و تعیین کننده است و چند سرفصل راهبردی را موضوع پژوهش ماقرار می دهد:
1. اینکه «اجتماع دینی» چه نسبتی با «نصّ» و «سنّت» پیدا می کند، حائز اهمیت است و در سنت نبوی و علوی اجتماعات دینی چهجایگاهی داشته‌اند؟
2. مفهوم شناسی «نُسک» در قرآن و واژه شناسی «مناسک» در مباحث مطروحه چه نسبتی با هم دارند؟
3. انقلاب اسلامی یک نقطه عطف در دینداری مردم از جنس معنویت و ایمان ملی مردم به شمار می رود که «تقعُّر» دینداری را به«تحدُّب» دین مداری تبدیل کرده‌است. در «حرکت» عمومی مردم ایران، «نقطه عطف» رخ داده و جهت رو به پایین به سمت بالا رفتهاست، آیا در ادامه این روند افزاینده ادامه یافته است؟
4. دینداری مردم، یک امر «تشکیکی» است، لذا در مواجهه با مناسک نباید رویکرد مطلق داشت (در نگاه به دین و مردم باید نگاه نسبیو فازی و غیر مطلق داشت).
5. باید به وجه «پویایی» در دینداری توجه شود و دوگانه دینداریِ مکانیسمی یا دینامیسمی حل شود.
6. برخی دوگانه‌ها در دینداری وجود دارد؛ مانند دوگانه «دینداری» و «بی‌دینی» مردم، «دین سخت» و «دین آسان»، «دین فقهی» یا «دین عرفانی»، «دین طریقتی» و «دین شریعتی» و... . بیش از هزار سال است که این دوگانه‌ها در سنتهای عرفانی، فلسفی،ادبی، فقهی ما نمود داشته‌اند؛ لذا اینکه در میانه این دوگانه‌ها چه انتخابی صورت گیرد، در تفسیر ما از دینداری مردم مؤثر خواهد بود. به عنوان مثال مردم ایران در دوگانه دینداری-بی دینی، همواره دینداری را برگزیده اند اما در دوگانه دین سخت و دین آسان، همواره دینآسان را برگزیده اند و یکی از دلایل محبوبیت فراگیر شخصیت‌هایی مثل حافظ در فرهنگ ایرانی، همین نکته است که حافظ، دین آسانرا نمایندگی می کند.
7. بر اساس منطق قرآن و نهجالبلاغه، شاخص های دینداری قابل احصاء است؛ در نگاه قرآنی، انبیاء بنیاسرائیل جامعه‌ی دینی آندوره را مبتنی بر شاخصهایی نقد می‌کردند و قرآن و نهجالبلاغه مجموعه‌ای از شاخصها برای دینداری ارائه می‌دهند.
الف) یکی از این شاخص ها در منطق قرآن، «شریعت» و «اقامه دین» است:
«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى وَ عِیسى أَنْ أَقِیمُوا الدِّین؛ آئینى را براى شماتشریع کرد که به نوح(ع) توصیه کرده بود، و آنچه را بر تو وحى فرستادیم و به ابراهیم(ع) و موسى(ع) و عیسى(ع) سفارش نمودیم که«دین» را برپا دارید.» (شوری: 13)
ب) شاخص دیگر، توجه مردم به «امر جامع»، و استیذان از امام جامعه است:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَی أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَبِاللَّهِ وَ رَسُولِه؛ مؤمنان واقعى کسانى هستند که ایمان به خدا و رسولش آوردهاند و هنگامى که در کار مهمّى با او باشند، بدون اجازه او بهجایى نمىروند؛ کسانى که از تو اجازه مىگیرند، آنان ایمان به خدا و پیامبرش آوردهاند.»(نور: 62)
اگر امام جامعه حکم جهاد میدهد، مردم انجام می‌دهند یا خیر؟ پدیده دفاع مقدس و مدافعان حرم شاخص مهمی در این زمینه هستند.
ج) در سطحی دیگر اساساً «دین» می‌تواند در سه لایه مرسوم «اخلاق»، «احکام» و «عقاید» بحث شود؛ چنانکه پیامبراکرم(ص) میفرمایند:
«إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ: آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ» (الکافی؛ ج1، ص32)
که در این معنا، «احکام»، روبنا و «اخلاق»، درونمایه دین است که حول محور «عقائد» شکل می‌گیرند.
د) تعبیر دیگری که می تواند در تعیین شاخص دینداری به ما کمک نماید، این روایت ارزشمند است که می فرماید: «هَلِ الدِّینُ إِلَّا الْحُبُّ وَالْبُغْضُ»(تفسیر فرات الکوفی؛ ص430)؛ یعنی «دین» چیزی غیر از «محبت» و «نفرت» نیست. بنابراین، محبت مردم به اهل بیت(ع) در سطوح مختلف قلبی، زبانی و محبت عملی، می تواند شاخص دینداری باشد.
با این ملاک و سنجه، نوع گرایش مردم به راهپیمایی اربعین و جشن غدیر یکی از مهمترین شاخصها در فهم میزان دینداری مردم است.
هـ) همچنین «قیام لله» جزء شاخص‌های دینداری است. اینکه جامعه «قیام لله» می‌کند یا نمی‌کند؟! باکیفیت‌ترین نوع دینداری به«قیام لله» می‌رسد (همچنانکه رهبر معظم انقلاب در کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» بدین امر پرداخته اند)
و) آیت‌الله،شاه‌آبادی(ره) در کتاب ارزشمند «شذرات المعارف»، جامعه اسلامی را آسیب‌شناسی می‌کند و راهکارهای اصلاحی آن را نیزبیان میکنند؛ ایشان درباره سنجش «دینداری جمعی» می‌گویند اگر می‌خواهید ابعاد سیاسی دین را بفهمید، به مفهوم این آیه شریفهتوجه کنید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ»(حجرات: 2)
یعنی مقابل حرف حکومت اسلامی حرف نزنید؛ و سپس در آیات بعد میفرماید:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»(حجرات:10)
مفهوم «اخوّت»، بعنوان یک امر اصیل در جامعه دینی، یک شاخص دینداری است. آیا برای اخوت، تجلی بالاتر از حرکت‌های مردمیشیعیان در مواکب مردمی اربعین و غدیر و محرم می توان یافت؟
ز) امیرالمومنین(ع) در نهج البلاغه سه سبک دینداریِ ناکثین، قاسطین و مارقین را نقد میکنند؛ با اینکه این گروهها در جامعه دینی افرادظاهراً متدینی بودند و ادّعای دینی داشتند، اما حضرت سبک دینداری اجتماعات آنها را انحرافی می‌دانستند.
ح) امام حسین(ع) در ضمن نقدی که از جامعه زمانه خود دارند، شاخص دینی هم ارائه می دهند:
«الاَ تَرَونَ أنَّ الحَقَّ لا یُعمَلُ بهِ و أنَّ الباطِلَ لا یُتَناهى عَنهُ اَلنَّاسَ عَبِیدُ اَلدُّنْیَا وَ اَلدِّینُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایِشُهُمْ فَإِذَامُحِّصُوا بِالْبَلاَءِ قَلَّ اَلدَّیَّانُونَ»
در این منطق، «آمادگیِ جان‌فشانی برای دین» شاخص است؛ یعنی جامعه‌ای که آمادگی جان فشانی برای دین خدا داشته باشد،جامعه دینی است و از این منظر، ایثار و شهادت‌طلبی ـ که در زمانه و جامعه ما در رزمندگان و شهدای مدافع حرم تجلی یافته است ـشاخص محوری تحقق جامعه دینی است؛ اگر امام حسین(ع) امروز حضور داشتند، شهید حاج قاسم سلیمانی و یاران شهیدش راملاک قرار می دادند برای اینکه ثابت کنند جامعه ایرانی یک جامعه دینی است.
ط) در ارزیابی دینی بودن جامعه، شاخص‌های دیگری هم در سنتهای فکری ـ معرفتی ما وجود داشته و دارد؛ مثلاً «حافظ» در سنتعرفانی، جامعه دینی را بر پایه «ریا» یا «نفاق» مورد نقد قرار می دهد. همچنین «فارابی» در سنت فلسفی، ضمن طرح شاخصهایی برای آرمانشهر و انواع مدینه، یک سبک انتقادی به جامعه دارد. یا مثلاً در معاصرین، «شریعتی» فهم «مارتین لوتری» و«پروتستانی» از دین دارد و به مدل‌های کاتولیکی از دین نقد دارد؛ وی در کتاب «تشیع علوی و تشیع صفوی»، به سبک مناسکیِکاتولیکی انتقاد می کند. بنابراین در سنجش دینداری ادبیات غنی در میراث فکری و معرفتی ایرانیان وجود دارد.
8. در تحلیل میزان دینداری جامعه ایرانی به صراحت معتقدم که صورت‌بندی‌های دینداری که از سوی جامعه شناسان سکولار و جامعهشناسیِ مرسوم ارائه می شود دچار خطاست و شاخص ها و ملاکهای ما در سنجش دینداری ایرانیان و همه اقوام باید از قرآن،نهجالبلاغه و روایات، استخراج گردند و آیات متعددی از قرآن کریم به این شاخصها پرداخته اند.
ما با «سنجه‌های سکولار» نمی‌توانیم دینداری جامعه را بسنجیم و این خودش یک پارادوکس است که سنجش دینداری را به آموزه هایسکولارها ارجاع دهیم. چرا دینداری را در قالب جامعه شناسیِ مرسوم و سکولار می‌سنجند درصورتی‌که اساساً جمهوری اسلامیتعریفی از تشیع ارائه نموده است که یک وجه سیاسی-اجتماعی مهم دارد که در علوم سکولار از آن عبور شده یا مغفول مانده است.
روایت سکولار، به «مناسک‌سازی» اعتراض می‌کند، درحالیکه اساساً در سنت نبوی(ص)، مناسک‌سازی هم طریقیت و هم موضوعیّتدارد. پیامبراکرم (ص) در نسبت با موضوعات و مسائل اجتماعی، «مسجد» می‌ساختند؛ بیش از هفتاد مسجد تاسیس کردند و برای هراتفاق یک مسجد می‌ساختند. این رویکرد مؤید قرآنی نیز دارد که مسجد و معبد (زمینه سازی برای مناسک) جهت رونق دینداری موردتوجه بوده است:
«فَقالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِدا؛ گروهى مىگفتند بنائى بر (جنازه) آنان(اصحاب کهف) بسازید (تا براى همیشه از نظر پنهان شوند و از آنها سخن نگوئید که) پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است (ولىآنان که از رازشان آگاهى یافتند و آن را دلیلى بر رستاخیز دیدند) گفتند ما مسجدى در کنار (مدفن) آنها مىسازیم (تا خاطره آنهافراموش نشود).» (کهف: 21)
روایت سکولار، تعبیر «ظاهرگرایی» یا «قشریگرایی» را برای «مناسک» بکار می برد، درحالیکه قرآن کریم تعظیم شعائر دینی رانشانه تقوای قلب می داند:
«وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»(حج: 32).
علامه طباطبایی(ره) معتقدند که «تعظیم شعائر دینی» نشانه عمیق‌ترین نوع دینداری است.
روایت سکولار، تصور می کند جمهوری اسلامی از مناسک دینی نفع میبرد و در مقابل از چهارشنبه سوری هراس دارد. اما واقعاًاینگونه نیست؛ برخی از همان کسانی که در چهارشنبه سوری از روی آتش می پرد، در شب حضرت علی اصغر(ع)، نذری می‌دهند و یامثلاً ممکن است درصد زیادی از مردم «روزه» بگیرند، اما بخشی از همانها که «روزه» می گیرند، «نماز» نخوانند. این پیچیدگی هایامر دینی را چگونه می توان در پیمایش های دینداری مشاهده نمود، وقتی درک درستی از نسبت «دین و مردم» یا «دین و دولت» وجودنداشته باشد؟! برخی افراد دو دهه است که با مشاهده ظواهر برخی جوانان، جوانان را دین گریز و معنویت ستیز و قرآن پرهیز تلقی میکنند؛ اما در هر رویداد بزرگی نظیر راهپیمایی اربعین یا مهمانی میلیونی غدیر تحلیلهای سکولارها به هم می ریزد. در یک جمله، جامهتحلیلهای سکولار بر تن جامعه اسلامی نمی خورد و برخی تنگ و برخی گشاد است.
در روایت درون دینی از مناسک دینی، مناسک سازی، اگر اولا خارج ازچارچوب اصول شریعت نباشد و ثانیا نتیجه‌اش تقویت «ایمان وامید» مردم باشد؛ نه تنها اشکالی ندارد، بلکه انجامش ضروری و مصداق این روایت پیامبر اکرم(ص)است که فرموده اند: «مَن سَنَّ سُنَّةًحَسَنَةً فَلَهُ أَجرُهاوَأَجرُمَن عَمِلَ بِها.»
همه می دانند که در پدیده مناسک سازی، جمهوری اسلامی کنش‌مند و کنش‌گرِ این ماجراست و رهبر انقلاب به مثابه یک امر راهبردی به«مناسک» توجه دارند و این توجه، یک مسئله تبلیغاتی نیست؛ بلکه اجتماعات عظیم دینی و مناسک جمعی به درستی نشاندهندهگسترش و تعمیق امر ولایت اهل بیت(ع) است که فرمود:
«وَ لَمْ یُنَادَ بِشَیْءٍ کَمَا نُودِیَ بِالْوَلَایَةِ؛ و (در اسلام) به چیزی بیش از مسئله «ولایت» ندا داده نشده(توجه داده نشده).» (الکافی؛ ج2،ص18)
بنابراین شاخص های دینداری مردم باید از متون دینی استخراج شود و این زوایه دید متفاوت، از تحلیل اندیشه دینی یا نظریه‌هایمعرفت دینی برمی خیزد و سطح و نوع دینداری در رویکرد درون دینی طبعاً با ملاکهای متفاوتی ارزیابی می شود.
9. مثال مهم دیگر در فهم جامعه ایرانی، تشییع حاج قاسم سلیمانی است؛ حاج قاسم بعنوان یک سردار سپاه، یک شخصیت جهت‌دار وایدئولوژیک در میانه یک موضوع اختلافیِ اجتماعی (نسبت ایران با سوریه در جنگ با داعش) قرار گرفته است و در چنین وضعیتی موردتکریم انبوه مردم در تهران و شهرستانها قرار گرفته است. این پدیده تشییع با یک‌سری آرمان‌ها و ارزش‌ها پیوند می‌خورد که نمی توان آنرا نادیده گرفت. حاج قاسم شخصیتی بی طرف نبوده است که تشییع بی نظیر او را دیگران بتوانند مصادره کنند.
10. نمونه مهم دیگر جشن خیابانی و باشکوه روز عید غدیر است که سال گذشته برای اولین بار برگزار شد و برگزارکنندگان این مراسم،اصلاً برآورد چنین استقبالی را نمی‌کردند و شوکه شدند و امسال با شکوه چندبرابری برگزار شد. همانگونه که در ابتدای یادداشت همعنوان شد، باید در مشاهده و تحلیل پدیده‌ها بسیار دقت کرد؛ چرا اسکیت سواری دویست دختر و پسر در شیراز مسئله جامعه شناسانمیشود و از این اتفاق، ده ها ادعا پیرامون نسل بی دین و نسل ضداسلام و ضد انقلاب و...، بیرون می آید؛ اما جمعیت میلیونی تشییعحاج قاسم، اربعین، غدیر و ... که گرایش واضح ارزشی مردم را نشان میدهد، با «تفسیرهای سکولار» حاشیهرانی می شود؟ البته نظاماسلامی نیز نباید با مشاهده اینگونه تجمعات دچار خودشیفتگی و خود مرکزپنداری شود و از مشکلات غفلت کند؛ اما این پدیده های مهمنشان دهنده یک واقعیت اساسی است و آن اینکه براساس شاخص های قرآنی و روایی، جامعه ما دینی‌تر شده است و اگر بناستدینداری مردم مورد ارزیابی قرار گیرد باید بر اساس شاخص های دینیِ مستخرَج از قرآن، نهجالبلاغه و روایات اهل بیت(ع) انجام گیرد.
مجددا تاکید میکنم که ضمن توجه به تعریف شاخص‌های جامعه دیندار، باید به این امر توجه شود که نمی‌توان با سنجه‌ی سکولارِ فردی،اجتماعات دینی را تحلیل نمود، در حالیکه به تنوع سطوح دینداری، به تشکیکی بودن و فازی و نسبی بودن جامعه توجهی نشده است. زاویه نگاه قرآنی یک نگاه متفاوت است از نگاه انفعالی در برابر فرآیند مدرنیزاسیون یا وسترنیزاسیون یا لیبرالیزاسیون که سعی می کندمناسک سازی جمهوری اسلامی را در فرآیند «ملّتسازی» تعریف کرده و تمام مناسک دینی ـ فرهنگی را به افزایش اعتماد به نفسسیاسی حکومت تقلیل دهد.
نکته کلیدی دیگر آن است که اجتماعات دینی ـ فرهنگی(امری که رهبر انقلاب از آن به «تقوای جمعی» تعبیر می کند)، فارغ از دینداریافراد، به اراده و هویت جمعی ملت ایران کمک می کند و از این رو واجب است که عناصر اصلی نظام در این امور ورود داشته باشند؛هرچند نکته مهم این است که این قبیل اجتماعات باید «مردمی» باشد. بعثت پیامبر(ص) در یک ساختار مردمی به نام «مسجد» امتدادمی یابد، «هیئت» یک ساختار مردمی بر اساس عاشوراست؛ «انقلاب اسلامی» هم ساختار مردمی خود را در «بسیج انبوه مردم» متجلی کرد؛ لذا «راهپیمایی غدیر» نیز نباید با این حجم مداخله حاکمیتی برگزار شود و ضمنا باید به شکل خودجوش در شهرهایمختلف تکثیر پیدا کند. بدیهی است که این اجتماعات باید در کلانشهرها با رعایت لوازم مربوطه (خصوصاً انتخاب درست مسیرراهپیمایی، پیش‌بینی درست از جمعیت و پذیرایی متناسب) صورت پذیرد و مهمتر از همه اینکه امور میدانی اجرایی این اجتماعات بهخود به مردم سپرده شود.
این خطاست که برخی سکولارها فکر می کنند که دولت اسلامی «منسک‌سازی» می‌کند تا فرآیند «ملت‌سازی» را با آن پیش ببرد. اینمسیرها در حرکت نظام دینی «اصالت» دارد و «اعتباری» نیست و فارغ از مدرنیزاسیون، این از وظایف حکومت دینی است کهاجتماعات بزرگ دینی را «تسهیل» و «بسترسازی» کند تا دینداری در جامعه جذاب شود؛ طبق نظریه شیب، اساساً دولت در دینداریمردم (مدیریت دینداری) مداخله نمی‌کند، بلکه حکومت دینی، شیب سهولت در دینداری را تقویت می کند و صد البته که اجتماعات دینیحرکت به سمت دینداری را آسان می‌کند. در برگزاری مراسمات شب قدر یا پیاده رویِ اربعین که نظام اسلامی بر روی آن مانورمی‌دهد، قرار نیست چیزی «تحمیل» یا «اجبار» شود؛ بلکه نظام، یک «شیب فرامتنی» ایجاد می‌کند و یک فضای تنفس تولید می‌کندکه حرکت به سمت ارزشهای دینی و مفاهیم دینی آسان‌تر شود.
همینجا لازم است به این سوال مهم پاسخ داده شود که حدود و وظایف فرهنگی حکومت دینی چیست؟
امام امیرالمومنین(ع) در نامه 53 نهجالبلاغه به مالک اشتر وظایفی را برای حکومت اسلامی مشخص می کنند و آنها را اولویت قطعی وبسیار مهم می‌دانند که اگر انجام نشود، آن حکومت از نگاه امام علی، «حکومتِ دینی» نیست:
«هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ جِبَایَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَأَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا؛ این دستورى است که بنده خدا على امیرمؤمنان به مالک بن حارث اشتر در فرمانى که براى او صادر کرده بیاننموده، در آن هنگام که زمامدارى مصر را به او سپرد تا حقوق بیتالمال در آن سرزمین را جمعآورى کند و با دشمنان آنجا پیکار نماید، بهاصلاح اهل آن همت گمارد و به عمران و آبادى شهرها و روستاهاى آن بپردازد.»
مطابق فرمایش امیرالمؤمنین(ع)، وظایف حکومت اسلامی در 4 محور قابل احصاء است:
1. «جبَایَةَ خَرَاجِهَا»، که استعاره از «نظام اقتصادی» است؛
2. «جِهَادَ عَدُوِّهَا» نظام دفاعی و امنیّتی کشور باید درست باشد؛
3. «اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا»، حکومت باید «فرهنگ مردم» را به صلاح برساند؛
4. «عِمَارَةَ بِلَادِهَا» حکومت باید کشور را از جهت عمرانی و آبادانی، بسازد.
همچنین مطابق آیات شریفه قرآن کریم، اصلیترین و اولین وظیفه حکومت اسلامی، عبارت است از تحقق اهداف متعالی فرهنگی واجتماعی که در «اقامه نماز» تجلی تام و تمام دارد:
«الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ؛ یاران خدا کسانى هستندکه هرگاه در زمین به آنان قدرت بخشیدیم نماز را برپا مىدارند و زکات را ادا مىکنند و امر به معروف و نهى از منکر مىنمایند و پایانهمه کارها از آن خدا است.» (حج: 41)
علامه طباطبایی این آیه را جامعترین آیه در زمینه وظایف حکومت دینی می دانند، فلذا اَبَرگفتمان انقلاب اسلامی نیز که به تأسیس نظامجمهوری اسلامی انجامید، در طول قریب 44 سال، همواره همین گفتمان فرهنگی بوده است.
با این توصیفات می توان به این سوال پاسخ داد که آیا برایند عملکرد فرهنگی نظام جمهوری اسلامی، خصوصاً در نسبت میان دین ودولت، مثبت بوده است یا خیر؟ با توجه به اینکه حکومت امکانات و ابزار زیادی هم در دست داشته است، در این سال‌ها برای دیندارترکردن مردم چه اقداماتی داشته است؟
در پاسخ به این سوال می گوییم بله مثبت بوده است و نگاه ما با رویکرد فرهنگی و با استناد به موضوعِ دینداریِ مردم و بطور خاص،اجتماعات دینی و فرهنگی می باشد؛ به عبارت دیگر از دهه محرم، فاطمیه، جشن‌های نیمه شعبان، جشن غدیر تا مناسک اربعین، گرایشمردم به مسجد جمکران، زیارت میلیونی امام رضا(ع)، اعتکاف رجبیه در دانشگاه‌ها، پدیده‌های میدانیِ پسا انقلابی با رنگ و بوی دینیمعنا و نشانه متفاوتی را نمایان می سازد که پیش از آن هرگز وجود نداشته است. مردم عشق به قرآن و اهل بیت را به خیابان‌ها آورده اندو میلیون‌ها نفر، منسجم و همدل یک عشق واحد را صدا می زنند. این عشق میلیونی در هیچ دوره ای در تاریخ شیعه سابقه نداشته است. چه در شادی‌ها چه در حزن‌ها که فرمود: یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا»