فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی
مصوب جلسه 285 مورخ 1376/5/20شورای فرهنگ عمومی
شورای فرهنگ عمومی در دویست و هشتاد و پنجمین جلسه مورخ 20مرداد 1376 موضوع فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی را مورد بحث و بررسی قرار داد و موضوعات زیر را تصویب کرد:
1 ـ در خصوص «فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی» دیدگاههای گوناگونی در جامعه مطرح است که حاکی از پیچیدگی مسئله است. پس از گردهم‌آیی «فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی» که در تاریخ8 و 9 دی ماه 1375 با همکاری دستگاههای ذیربط در اصفهان برگزار شد، دیدگاه مشترکی نسبت به موضوع از سوی اعضاءی شرکت‌کننده در قالب بیانیه پایانی گردهم‌آیی ارائه شد. شورای فرهنگ عمومی، متن‌بیانیه را با هدف تعیین چارچوب فعالیت در این زمینه، به عنوان سند رسمی فرهنگی مورد تصویب قرار داد. این متن، دیدگاه رسمی نسبت به موضوع مزبور است که مبنای اصلی تنظیم فعالیتها در این زمینه بشمار می‌آید.
2 ـ به منظور تحقق عملی مفاد بیانیه، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است پیشنهادات اجرایی را هماهنگ با سیاست‌های شورای عالی شهرسازی کشور، حداکثر ظرف مدت 6 ماه تهیه و جهت بررسی وتصویب در شورای عالی انقلاب فرهنگی، به شورای فرهنگ عمومی ارائه کند.
بیانیه پایانی گردهم‌آیی فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی
معماری عرصه تلاقی فرهنگ، هنر و فن است و هیچ بنای دست ساخت انسان نیست که رنگ و صبغه فرهنگی نداشته باشد. آدمیان پدیدآورندگان بناها،تأسیسات و فضاهای زیستی‌اند،ازاینرو هر اثرمعماری اثری فرهنگی محسوب می شود.امور فرهنگی و ارزشی همواره مورد توجه مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بوده است،با تکیه به رهنمودهای معظم له در خصوص ساخت و سازهای شهری و معماری و به منظور شناختن ابعاد و زوایای موضوع، گردهم‌آئی «فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی» از سوی دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی در استان اصفهان در روزهای هشتم و نهم دی ماه 1375 برگزار شد، در این دو روز با حضور جمعی از مسئولان دستگاهها و نهادهای مربوط، دستیاران، متخصصان،برنامه ریزان شهری ـ فرهنگی و صاحبنظران، رابطه فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی مورد بحث قرار گرفت. شرکت کنندگان در این گردهم‌آئی توجه به نکات زیر را مورد تأکید قرار دادند.
1 ـ علیرغم وجود دانش و فرهنگ عمیق معماری در گذشته فرهنگی کشور،این موضوع چندان که شایسته و درخور است مورد بررسی قرار نگرفته است. این گردهم‌آئی از جمله کوششهای آغازین در طرح موضوع بود و هدف اصلی آن جلب توجه و همدلی مردم و متخصصان و دست اندرکاران بود. لازمة شناخت جنبه‌های گوناگون فرهنگ عمومی و معماری ادامة این قبیل تلاشها است. امید است با طرح مباحث محققانه توسط فرهنگ شناسان، معماران و شهرسازان راه فرزانگی را که فراتر از راه‌های معمول و رایج سیاستگذاری و تخصصی است بیابیم.
2 ـ معماری می‌تواند تجلی عینی ارزشها و باورهای یک قوم و ملت باشد. نسبت دادن صفات فرهنگی به معماری یک ملت، بیان کنندة هویت آن قوم و ویژگی معماری آن است.هنگامی که سخن از معماری اسلامی می‌رود. هم از ویژگی آن سخن گفته می‌شود و هم اشاره به معانی فرهنگی و هویت فرهنگی پدید آورندگان آن دارد. ارزشهای دینی، عمیق ترین، گرانقدرترین و لطیف‌ترین بخش یک فرهنگ است. روح یک ملت در ارزشهای دینی آن نمایان است. در نظر گرفتن ملاحظات فرهنگی، بستر اصلی سیاستگذاری در جهت تقویت موقعیت ملی و دینی است با این باور، شرکت کنندگان گردهم‌آئی خواستار آن شدند که ملاحظات فرهنگی در ضوابط شهرسازی و معماری مورد توجه جدی قرار گیرد. از این رو پیشنهاد شد برای پیگیری این موضوع گروهی از صاحبنظران فرهنگی و مسئولان دستگاههای ذیربط شیوه‌نامه‌های اجرائی را برای طرح در شورای فرهنگ عمومی تهیه کنند.
3 ـ فرهنگ عمومی مفهومی منتشر، جاری و زنده است که از ساده‌ترین امور زندگی روزمره تا عالی‌ترین شکل فعالیتهای انسان که ابداع و آفرینش است را شامل می‌شود. متأسفانه از این حیث در معماری و شهرسازی دچار نقصان بوده‌ایم. ریشة بی‌توجهی به معماری اسلامی دور شدن مردم از فرصتهای ابداعی در این زمینه بوده است.
4 ـ اصل‌رعایت حکمت‌اسلامی که منظور ازآن تنظیم‌زندگانی مادی و معنوی براساس رفتارها و روشهای عقلی، شرعی، اخلاقی و آرمانی است، بایستی‌مورد توجه قرار گیرد. امروز نهادهای‌اجتماعی‌مختلفی وظایف‌گوناگونی را عهده‌دار شده‌اند، لازم‌است مطالعاتی کافی درزمینة تعیین‌مصادیق و زمینه‌های‌جدید و متنوع درمورد معماری‌اسلامی صورت گیرد.
5 ـ نمادهای معماری حائز دو کارکرد«بیان معنا» و « ایجاد حس هویت» است. هر نمادی به بیان معنائی فراتر از ظاهر خود اشاره دارد و حس تعلق به جمعی ویژه را بیان می‌کند. نمادهاو نشانه‌های معماری به دلیل آنکه در زندگی روزمره هر لحظه ابداع و تکرار می‌شود، حس خاصی از معنا و هویت را تقویت می‌کند. شرکت کنندگان گردهم‌آئی ترویج فرهنگ نشانه و نمادهای معماری ایرانیـ اسلامی را جهت تقویت احساس دینی در زندگی روزمره و کشف هویت خودی مورد تاکید قرار دادند.
6 ـ شرکت کنندگان در گردهم‌آئی درک روحیة فرهنگی جامعه را در برنامه‌ریزیهای شهری مورد توجه قرار دادند و خواستار توجه بیشتر به متغیرهای فرهنگی در برنامه ریزیهای شهری شدند. در این چهارچوب پیشنهاد شد موضوع ضوابط و مقررات شهرسازی از منظر فرهنگی نیز مورد بازنگری قرار گیرد و رسانه‌های همگانی با طرح عالمانه موضوع گامهای مؤ‌ثر در این راه بردارند.
7 ـ یکی از اجزای فرهنگ عمومی رابطه فرد با محیط فیزیکی و کالبدی است. احساس فرد نسبت به محیط زندگی خود به عنوان یکی از دلایل و عوامل اصلی در رفتارهای او عمل می‌کند. فضاهای شهری اثر مهمی بر رضایت فرد از زندگی و احساس تعلق به محیط و در نتیجه افزایش سطح مشارکت اجتماعی او می‌گذارد. نتایج پژوهشها نشان داده است که رضایت از محله در میزان مشارکت و تقویت هویت شهری مؤ‌ثر است.
پیشنهاد می‌شود در طراحی فضاهای شهری، آرامش روحی و بهداشت روانی فرد و جامعه و انتظارات آنها به‌عنوان متغیری مهم مورد ملاحظة برنامه ریزان شهری قرار گیرد. مطالعات مشترکی از سوی دستگاههای ذیربط در خصوص برداشتهای فرهنگی و فضاهای شهری ضروری می‌باشد و همچنین بکارگیری معیارهای زیباشناختی براساس سلیقة ملی که احساس تعلق به محل زندگی را افزایش می‌دهد، مورد تأکید قرار گیرد.
8 ـ بخشی از هویت شهر و شهروندان آن حاصل کارکرد نشانه‌های معماری است. هویت بصری شهر با نمادهای آن شناخته می‌شود. جز برخی شهرهای تاریخی، دیگر شهرهای ایران کمتر از چنین هویتی برخوردارند. نمادهای ویژه‌ای که با دیدن آن ویژگیهای یک شهر تداعی می‌شود و حس تعلق شهر وندان به شهر از طریق این نمادها تقویت می‌شود. استفاده از نمادهای مذهبی و ملی در طراحی شهری مورد تاکید قرار گرفت که این امر توجه بیشتر دست اندرکاران به این مسئله را می‌طلبد.
9 ـ میراث فرهنگی، دستاوردهای مادی و معنوی یک ملت در طول حیات تاریخی آن است. هر ملتی براساس میراث فرهنگی خود، هویت تاریخی‌اش را تداوم می‌بخشد. با توجه به نقش مهم میراث فرهنگی در حافظة جمعی و هویت ملی یک جامعه، برخوردی پویا با آن شود و پیشنهاد می‌شود در مورد میراث فرهنگی راهبرد حفاظت فعال در مقابل راهبرد حفاظت موزه‌ای مورد تأکید قرار گیرد. خطر تخریب بافتهای تاریخی شهرها و استحاله آنها از طریق ساخت و سازهای نامتناسب را یادآور و پیشنهاد می‌شود بر ساخت و سازهای جدید در بافتهای تاریخی نظارت جدی اعمال شود و انجام مجموعه طرحهای پژوهشی با هدف فعال سازی بافتهای تاریخی در جهت تقویت فرهنگ خودی را سودمند می‌دانند.
10ـ درمعماری اسلامی طراحی و مکان یابی فضاهای مذهبی با کارکرد تقویت فضای معنوی شهرها صورت می‌پذیرد و شورای عالی شهرسازی با همکاری دستگاههای اجرائی ضوابط و مقررات به‌کارگیری معیارهای زیباشناختی در طراحی فضاها، کشش و جذبة این قبیل فضاها را افزایش دهد و پیشنهاد شد مکان یابی فضاهای مذهبی با کارکرد تقویت فضای معنوی صورت پذیرد و ضوابط مقررات فضاهای مذهبی بررسی و پیشنهاد تکمیلی ارائه شود.
11 ـ وقتی از روح معماری سخن می‌گوئیم با احساس مردم سروکار داریم و این احساس است که کالبد معماری و شهری را جان می‌دهد و تبلور این احساس همانا در مشارکت مردم نهفته است. پس اتخاذ روشهائی برای تأمین مشارکت و نظارت مردم در ساخت و سازهای شهری لازم و ضروری است.
12 ـ شرکت کنندگان از متولیان وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت آموزش و پرورش انتظار دارند به‌عنوان گامی در برنامه‌ریزیهای خود در زمینة آموزش و پژوهش‌های معماری و شهرسازی با اصول و مبانی فرهنگی کشور همگام و همسو باشند و توصیه نمودند همکاری و هم‌فکری بیشتر و عملی‌تر بین مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی با مراکز برنامه‌ریز و تصمیم‌گیرنده فراهم شود.
13 ـ مفهوم شهر اسلامی، ناظر به هویت اجتماعی و کالبدی شهر است. شهر اسلامی شهری است که روابط اجتماعی آن بر پایه ارزشهای دینی سامان می‌یابد و چهرة فیزیکی آن یادآور هویت اسلامی ساکنان آن است. توصیه شد انجام طرحهای پژوهشی با تأکید بر رویکرد فرهنگ عمومی به منظور بررسی ابعاد شهر اسلامی و شیوه‌های تحقق آن صورت پذیرد.
14 ـ شرکت کنندگان رعایت اصول معماری خودی را از قبیل مؤ‌انست انسان با محیط فیزیکی، مردمی بودن، خودکفائی متعارف، نشاط معنوی، عفت، سادگی، هماهنگی با محیط و اقلیم که متأثر از روح اسلام است تأکید ورزیدند.
15 ـ شرکت کنندگان گردهم‌آئی پیشنهاد کردند «طرحهای شهری و معماری»که براساس توجه به مبانی و حفظ ارزشهای فرهنگی تهیه می‌شود مورد تشویق قرار گیرد و توصیه کردند وزارت مسکن و شهرسازی جشنوارة طرحهای معماری و شهرسازی برتر را با همکاری شورای فرهنگ عمومی به‌صورت سالانه برگزار کند.
خدای منان را شکر گذاریم که به ما توفیق برگزاری این گردهم‌آئی را عطا کرد. این اقدام فرهنگی بدون همکاری دستگاههای اجرائی، صاحبنظران و کارشناسان میسر نبود. دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی از همکاری وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور، سازمان میراث فرهنگی و دیگر نهادهای مربوط و اساتید و صاحبنظران که در تعمیق مباحث فرهنگ عمومی، معماری و شهرسازی مشارکت نمودند، سپاسگزار است.